قلمکاری؛ هنری که اصالتِ اصفهان را روی پارچه نقش می‌بندد

ایران، یکی از کشور‌هایی است که در زمینه هنر جایگاه والایی دارد؛ به طوری که اغلب شهر‌های آن، بستر آفرینش آثار فاخر بسیاری هستند که بدون شک، اصفهان، یکی از آن هاست.اصفهان، شهری که صنایع دستی آن از گذشته تا به امروز بسیار غنی بوده است و نه تنها در ایران، بلکه در جهان، حرف‌های زیادی در این خصوص برای گفتن دارد و قلمکاری از جمله هنر‌های صنایع دستی این شهر گنبد‌های فیروزه‌ای است که در فهرست زیباترین هنر‌های سنتی قرار گرفته است که به دلیل محبوبیت بسیار، شهرت جهانی دارد.

گفته می‌شود که تاریخچه هنر قلمکاری در ایران به دوران مغول‌ها (قبل از دوره ایلخانی) می‌رسد و دلیل آن هم رقابتی بود که بین ایرانی‌ها و چینی‌ها در تجارت وجود داشت. زیرا در آن زمان، خوانین مغول از پارچه‌ها و بافته‌های چینی حمایت کردند و همین موضوع باعث ورود این پارچه‌ها و بافته‌ها در بازار ایران شد که با فروش بسیار خوبی نیز همراه بود. بنابراین، ایرانی‌ها درصدد این برآمدند که نقاشی روی پارچه یا پارچه‌های قلمکار را به وجود آورند.

شهر اصفهان در دوره صفوی، مرکز و پایتخت ایران بود. به همین دلیل، بسیاری از هنرمندان و صنعتگران به این شهر آمدند و تلاش کردند که آثار هنری متفاوتی، چون قلمکاری را خلق کنند. از اینرو، قلمکاری از جمله هنر‌هایی بود که در دوران صفوی به اوج خود رسید و جای خود را در برخی از شهر‌های کشور مثل اصفهان، شیراز و بروجرد باز کرد. امّا به مرور، این هنر اصیل، در زمره مهم‌ترین آثار صنایع دستی اصفهان قرار گرفت؛ به طوری که در حال حاضر، این شهر، نماینده قلمکاری در کشور است و هنرمندانش، آثار زیبایی در این زمینه را خلق می‌کنند.

همان طور که تاریخچه قلمکاری نشان می‌دهد، یکی از هنر‌های ظریف با قدمتی طولانی است که نگاهی به شکل، نحوه انجام کار و نقش‌های تزیینی آن نشان می‌دهد همگی از طبیعت اطراف و زندگی مردمان الهام گرفته اند و نه تنها جنبه کاربردی بلکه ویژگی زیبایی شناختی و تزیینی هم دارند و گفته می‌شود که از دیرباز.

بسیاری از افراد، قلمکاری را با هنر چیت سازی اشتباه می‌گیرند. این در حالی است که به اعتقاد برخی از هنرمندان قدیمی این عرصه، اگرچه این دو هنر در زمینه نقش روی پارچه با یکدیگر مشترک هستند، اما با یکدیگر تفاوت هم دارند تا جایی که در گذشته، چیت سازی به وسیله مُهر انجام می‌شده است، امّا قلمکاری اصیل باید با استفاده از قلم بر روی پارچه، طراحی و سپس رنگ آمیزی شود که در صورت به کار گیری هنر چاپ در آن، نوعی تلفیق قلمکاری و چاپ دستی (چیت سازی) است و به دلیل این که هنر قلمکاری، ظریف‌تر و دقیق‌تر انجام می‌قیمت آن نیز گران‌تر است.

به گفته برخی از هنرمندان قلمکاری اصفهان، چیت سازی، تهیه پارچه‌هایی با رنگ و زمینه خاکی است که عمدتاً روی آن ها، نقش‌هایی با چهار رنگ متداول تری، چون سیاه، آبی، قرمز و زرد چاپ شده است. بدین صورت که نقش‌های مربوطه روی مُهر‌های مخصوص کَنده شده و پس از آن روی پارچه برگردانده و حک می‌شوند که شاید برخی بر این تصور باشند که این نقوش با شستن پاک می‌شوند. این در حالی است که رنگ و نقش‌ها از ماندگاری و ثباتی برخوردار هستند که در طول زمان و بر اثر شستن یا کهنه شدن ازبین نمی‌روند.

ازهنر قلمکاری می‌توان برای پرده، روتختی، رومیزی، سفره، سجاده، بقچه، چارقد، دستمال، لباس‌های محلی، پیراهن‌های زنانه، روسری، شال گردن، کیف‌هایی با اندازه و شکل‌های مختلف استفاده کرد و اغلب نقش‌های این هنر همانند نقوش قالی و قالیچه هاست و برای خلق بافته‌های قلمکاری از ابزار مختلفی استفاده می‌شود که از آن جمله می‌توان به میز چوبی، چادر شب، قدح، استامپ، مچ پیچ، طاقه، رنگ، قلم و قالب اشاره کرد.

بنابراین، اگر بخواهیم به مراحل قلمکاری اشاره کنیم باید بگوییم عبارتند از: قالب سازی یا مُهرکنی، آماده کردن پارچه، آماده رنگ و بردن پارچه به کارگاه‌هایی که نقش زدن مُهر روی پارچه‌ها را برعهده دارند، شست و شوی دوباره پارچه و آماده کردن آن برای فروش.مراحل کار در این هنر بدین صورت است که هنرمند قلمکار، پس از آماده کردن وسایل با سه مرحله اصلی چاپ، ظهور و ثبوت روبروست.امّا به طور کلی، در حال حاضر، قلمکاری به وسیله قالب‌های چوبی که دارای نقش‌های برجسته هستند انجام می‌شود و قالب سازی در آن بسیار مهم است و همان طور که پیشتر هم بیان شد، در قلمکاری اصیل، از قلم برای طراحی و سپس رنگ آمیزی استفاده می‌شود و به کارگیری هنر چاپ در آن، نوعی تلفیق قلمکاری و چاپ دستی (چیت سازی) است که هنرمندان این رشته برای خلق آثار هنری خود مراحل مختلفی را طی می‌کنند و زحمات بسیاری را متحمل می‌شوند. آرتسیفر فرهنگی هنری موسیقی و هنرهای تجسمی